Punjab School Education Board

Class 11 Computer Science (2025-26)

ਪਿਆਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਓ, ਸੱਤ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ। ਇਸ ਆਰਟੀਕਲ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਜਮਾਤ 11ਵੀਂ ਦੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਾਇੰਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਾਠਾਂ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਦੁਹਰਾਈ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਬੰਧਤ ਪਾਠਾਂ ਦੇ ਲਿੰਕ ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਪਾਠਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਨੋਟ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ।

    ਵਿਸ਼ਾ :- ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਾਇੰਸ

    ਜਮਾਤ : 11ਵੀਂ

    ਪਾਠ : 1 ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ

    ਅਭਿਆਸ

    ੳ. ਬਹੁਪਸੰਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ:

    1. ਹੈਕਸਾਡੈਸੀਮਲ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਸੰਖਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਹੈ ?

    ੳ) 0      ਅ) 1      ੲ) A      ਸ) F

    2. ਡੈਸੀਮਲ ਨੰਬਰ 15 ਦਾ ਬਾਈਨਰੀ ਨੰਬਰ ਕੀ ਹੈ ?

    ੳ) 0111              ਅ) 1111              ੲ) 0101              ਸ) 0011

    3. ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਗਣਿਤ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?

    ੳ) ਬਾਈਨਰੀ         ਅ) ਡੈਸੀਮਲ          ट) ਹੈਕਸਾਡੈਸੀਮਲ               ਸ) ਔਕਟਸ

    4. ਹੈਕਸਾਡੈਸੀਮਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਦਾ ਬੇਸ/ਰੇਡੀਕਸ ਕੀ ਹੈ ?

    ੳ) 2      ਅ) 5      ੲ) 8       ਸ) 16

    5. (38CB)16, ਕਿਹੜੀ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ?

    ੳ) ਬਾਈਨਰੀ         ਅ) ਡੈਸੀਮਲ          ੲ) ਹੈਕਸਾਡੈਸੀਮਲ    ਸ) ਔਕਟਲ

    ਅ. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਚੁਣੋ:

    1. ਬਾਈਨਰੀ ਨੰਬਰ 1111 ਡੈਸੀਮਲ ਨੰਬਰ 15 ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਹੀ ✔️

    2. ਹੈਕਸਾਡੈਸੀਮਲ ਸਿਸਟਮ 2 ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਅਧਾਰ/ਰੇਡੀਕਸ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਗਲਤ ❌

    3. ਔਕਟਲ ਸ਼ਬਦ ਲਾਤੀਨੀ ਸ਼ਬਦ Oct ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ 8 ਹੈ। ਸਹੀ ✔️

    4. ਬਾਈਨਰੀ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਸਿਰਫ 0 ਅਤੇ 1 ਅੰਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਦਰਸਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਹੀ ✔️

    5. ਔਕਟਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਅੰਕ '9' ਵੈਧ (valid) ਅੰਕ ਹੈ। ਗਲਤ ❌

    6. ਹੈਕਸਾਡੈਸੀਮਲ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ, ਅੱਖਰ 'B' ਡੈਸੀਮਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ 12 ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਗਲਤ ❌

    7. ਰੋਮਨ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ। ਗਲਤ ❌

    ੲ. ਛੋਟੇ ਉਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ:

    ਪ੍ਰਸ਼ਨ:1. ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਕੀ ਹੈ ? ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ?

    ਉੱਤਰ: ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ Represent ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਕੈਲਕੁਲੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।

    ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ:

    1. ਬਾਈਨਰੀ ਸਿਸਟਮ (Binary System) – ਬੇਸ 2
    2. ਡੈਸੀਮਲ ਸਿਸਟਮ (Decimal System) – ਬੇਸ 10
    3. ਹੈਕਸਾਡੈਸੀਮਲ ਸਿਸਟਮ (Hexadecimal System) – ਬੇਸ 16
    4. ਔਕਟਲ ਸਿਸਟਮ (Octal System) – ਬੇਸ 8

    ਪ੍ਰਸ਼ਨ:2. ਡੈਸੀਮਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ?

    ਉੱਤਰ: ਡੈਸੀਮਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ (Decimal Number System):- ਡੈਸੀਮਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਇੱਕ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਬੇਸ 10 ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ 0 ਤੋਂ 9 ਤੱਕ ਦੇ ਅੰਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਛਾਣਦੇ ਹਾਂ।

    ਉਦਾਹਰਨ: 

    3  2  1  0

    👇👇👇

    1  2  3  4

    ਇਹ ਡੈਸੀਮਲ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ 1 × 10³ + 2 × 10² + 3 × 10¹ + 4 × 10⁰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

    ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:

    • ਬੇਸ 10
    • 10 ਅੰਕ (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9)
    • ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਲ ਸਿਸਟਮ – ਹਰ ਅੰਕ ਦੀ ਥਾਂ ਇਸ ਦੀ ਕੀਮਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

    ਪ੍ਰਸ਼ਨ:3. ਬਾਈਨਰੀ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਨੰਬਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਖੋਜੀ ਕੌਣ ਹੈ ?

    ਉੱਤਰ: ਬਾਈਨਰੀ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ (Binary Number System):- ਬਾਈਨਰੀ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਇੱਕ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਬੇਸ 2 ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਦੋ ਅੰਕ 0 ਅਤੇ 1 ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਈਨਰੀ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲ ਸਿਸਟਮ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੰਪਿਊਟਰਾਂ ਅਤੇ ਡਿਜੀਟਲ ਸਰਕਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਸਟੋਰੇਜ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

    ਉਦਾਹਰਨ: 1011 (ਬਾਈਨਰੀ ਨੰਬਰ)
    ਇਹ ਡੈਸੀਮਲ ਵਿੱਚ 11 ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਸੇ 1 × 2³ + 0 × 2² + 1 × 2¹ + 1 × 2⁰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

    ਖੋਜੀ: ਬਾਈਨਰੀ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਖੋਜ ਗੋਟਫ੍ਰਿਡ ਵਿਲਹੈਮ ਲੀਬਨਿਜ਼ (Gottfried Wilhelm Leibniz) ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ 1679 ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੀ ਵਰਣਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਗਣਿਤੀ ਅਤੇ ਲੌਜਿਕ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ।

    ਪ੍ਰਸ਼ਨ:4. ਔਕਟਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ?

    ਉੱਤਰ: ਔਕਟਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ (Octal Number System):- ਔਕਟਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਇੱਕ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਬੇਸ 8 ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ 0 ਤੋਂ 7 ਤੱਕ ਦੇ ਅੰਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਔਕਟਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਨੂੰ ਬਾਈਨਰੀ ਤੋਂ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਨਵਰਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ 3 ਬਾਈਨਰੀ ਬਿੱਟਸ (Digits) ਨੂੰ ਇੱਕ ਔਕਟਲ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

    ਉਦਾਹਰਨ: 27 (ਔਕਟਲ ਨੰਬਰ)
    ਇਹ ਡੈਸੀਮਲ ਵਿੱਚ 2 × 8¹ + 7 × 8⁰ = 16 + 7 = 23 ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ।

    ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:

    • ਬੇਸ 8
    • 8 ਅੰਕ (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7)
    • ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਲ ਸਿਸਟਮ – ਹਰ ਅੰਕ ਦੀ ਥਾਂ ਇਸ ਦੀ ਕੀਮਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
    • ਬਾਈਨਰੀ ਅਤੇ ਔਕਟਲ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਪਰਕ – ਬਾਈਨਰੀ ਨੂੰ ਔਕਟਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ ਬਹੁਤ ਆਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ 3 ਬਾਈਨਰੀ ਬਿੱਟਸ ਦਾ ਇੱਕ ਔਕਟਲ ਅੰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

    ਪ੍ਰਸ਼ਨ:5. ਹੈਕਸਾਡੈਸੀਮਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਕੀ ਹੈ ?

    ਉੱਤਰ: ਹੈਕਸਾਡੈਸੀਮਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ (Hexadecimal Number System):- ਹੈਕਸਾਡੈਸੀਮਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਇੱਕ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਬੇਸ 16 ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ 16 ਅੰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:
    0 ਤੋਂ 9 ਤੱਕ ਦੇ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ A ਤੋਂ F ਤੱਕ ਦੇ ਅੱਖਰ, ਜਿੱਥੇ A = 10, B = 11, C = 12, D = 13, E = 14, ਅਤੇ F = 15 ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

    ਹੈਕਸਾਡੈਸੀਮਲ ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਡਿਜੀਟਲ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕਸ ਵਿੱਚ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬਾਈਨਰੀ ਸਿਸਟਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਈਨਰੀ ਨੰਬਰਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਆਸਾਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

    ਉਦਾਹਰਨ: 1A3 (ਹੈਕਸਾਡੈਸੀਮਲ ਨੰਬਰ)
    ਇਹ ਡੈਸੀਮਲ ਵਿੱਚ 1 × 16² + A × 16¹ + 3 × 16⁰ = 1 × 256 + 10 × 16 + 3 × 1 = 256 + 160 + 3 = 419 ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ।

    ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ:

    • ਬੇਸ 16
    • 16 ਅੰਕ (0-9 ਅਤੇ A-F)
    • ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਲ ਸਿਸਟਮ – ਹਰ ਅੰਕ ਦੀ ਥਾਂ ਇਸ ਦੀ ਕੀਮਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
    • ਬਾਈਨਰੀ ਅਤੇ ਹੈਕਸਾਡੈਸੀਮਲ ਵਿੱਚ ਸੰਪਰਕ – ਇੱਕ ਹੈਕਸਾਡੈਸੀਮਲ ਅੰਕ ਨੂੰ 4 ਬਾਈਨਰੀ ਬਿੱਟਸ ਨਾਲ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

    ਸ. ਨੰਬਰ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਬਦਲਾਵ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ:

    1. (25)₁₀ = ( )₂ = (   )₈ = ( )₁₆

    ਉੱਤਰ: (25)₁₀ = (11001)₂ = (31)₈ = (19)₁₆

    (25)₁₀ = ( )₂

    (25)₁₀ = (11001)₂

    (25)₁₀ = ( )₈


    (25)₁₀ = (31)₈
    (25)₁₀ = ( )₁₆


    (25)₁₀ = (19)₁₆

    (25)₁₀ = (11001)₂ = (31)₈ = (19)₁₆

    2. (10111)₂ = (   )₁₀ = (     )₈ = (       )₁₆

    ਉੱਤਰ: (10111)₂ = (23)₁₀ = (27)₈ = (17)₁₆

    (10111)₂ = ( )₁₀

    (10111)₂          4 3 2 1 0 

                            ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ 

                          ( 1 0 1 1 1 ) 

    = 1x2power4+0x2power3+1x2power2+1x2power1+1x2power0 

    = 1x16+0x8+1x4+1x2+1x1 

    = (23)₁₀

    (23)₁₀ = ( )₈

    23/8=2    -> 7

    2         

    (10111)₂ = (27)₈

    (10111)₂ = (23)₁₀ = (27)₈ = (  )₁₆ 

    (23)₁₀ = ( )₈

    ਤਰੀਕਾ: Binary → Hexadecimal

    Binary ਸੰਖਿਆ: 10111

    Hexadecimal ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ, Binary ਨੂੰ 4-ਬਿਟ ਦੇ ਗਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੇ ਹਾਂ (ਸੱਜੇ ਤੋਂ ਖੱਬੇ):

    10111 → ਇੱਕ ਗਰੁੱਪ 5 ਬਿਟਾਂ ਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ 0 ਜੋੜ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ:

    ਹੁਣ ਹਰ 4-bit group ਦਾ Hexadecimal ਰੂਪ ਲੱਭੀਏ: 0001 0111

    0001 = 1

    0111 = 7

    (10111)₂ ​=(17)₁₆ 

    (10111)₂ = (23)₁₀ = (27)₈ = (17)₁₆ 


    3. (47)₈ = (           )₁₀ = (     )₂ = (       )₁₆

    ਉੱਤਰ: (47)₈ = (39)₁₀ = (100111)₂ = (27)₁₆

    (47)₈ = (39)₁₀ = (100111)₂ = (27)₁₆

    ਆਓ (47)₈ ਨੂੰ ਦਸਮਲਵ (Decimal) ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰੀਏ:

    Step: **Octal (Base 8) → Decimal (Base 10)**

    (47)₈ = 4×81+7×80 

    = 4×8+7×1 

    = 32+7 

    = (39)₁₀

    ਅੰਤਿਮ ਨਤੀਜਾ: (47)₈ = (39)₁₀

    ਚਲੋ (47)₈ ਨੂੰ Binary (₂) ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰੀਏ:
    Step 1: Octal (47)₈ → Decimal
    (47)8=4×81+7×80=32+7=(39)10
    ​Step 2: Decimal (39)₁₀ → Binary (₂)
    39 ਨੂੰ 2 ਨਾਲ ਭਾਗ ਕਰਦੇ ਹਾਂ:

    39/2    =    19 remainder    1
    19/2    =    9  remainder    1
    9/2    =     4   remainder    1
    4/2    =     2   remainder    0
    2/2    =     1   remainder    0
    1
    (47)₈ = (100111)₂
    ਚਲੋ (47)₈ ਨੂੰ Hexadecimal (₁₆) ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰੀਏ:
    Step 1: (47)₈ → Decimal (₁₀)
    (47)8=4×81+7×80=32+7=(39)10 
    Step 2: (39)₁₀ → Hexadecimal (₁₆)
    39/16    =    2    remainder 7
    2
    (47)₈ = (27)₁₆
    (47)₈ = (39)₁₀ = (100111)₂ = (27)₁₆

    4. (A4)₁₆ = (         )₁₀ = (     )₂ = (       )₈

    ਉੱਤਰ: (A4)₁₆ = (164)₁₀ = (10100100)₂ = (244)₈

    ਪਾਠ : 2 ਪਾਈਥਨ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ

    ਅਭਿਆਸ

    ੳ. ਬਹੁਪਸੰਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ। 

    1. ____ ਇੱਕ ਡਿਫਾਲਟ ਐਡੀਟਰ ਹੈ ਜੋ ਪਾਈਥਨ ਨਾਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। 

    ੳ. IDLE               ਅ. IPLE                ੲ. Text Editor     ਸ. Notepad

    2. ____ ਸ਼ੈੱਲ ਪ੍ਰੋਂਪਟ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਮਾਂਡਾਂ ਟਾਈਪ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

    ੳ. <<     ਅ. >>    ੲ. >>>   ਸ. <<<

    3. IDE ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਹੈ _______

    ੳ. ਇੰਟੀਗ੍ਰੇਟਿਡ ਡਾਇਰੈਕਟ ਇਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ     ਅ. ਇੰਟੀਗ੍ਰੇਟਿਡ ਡੇਵਲਪਮੈਂਟ ਇਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ

    ੲ. ਇਨਫਾਰਮੇਸ਼ਨ ਡੇਵਲਪਮੈਂਟ ਇਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ           ਸ. ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ

    4.ਪਾਈਥਨ ਵਿੱਚ ਸਕ੍ਰਿਪਟ ਫਾਈਲ ਕੋਡ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਅਸੀਂ_________ ਸ਼ਾਰਟਕੱਟ ਕੀਅ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। 

    ੳ. FI      ਅ. F2    ੲ. F5     ਸ. F7

    5. _____ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਵਿਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

    ੳ. ਲਿਟਰਲਜ਼       ਅ. ਆਇਡੈਂਟੀਫਾਇਰਜ਼           ੲ. ਵੇਰੀਏਬਲਜ਼      ਸ. ਟੋਕਨਜ਼

    6. ____ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਐਲੀਮੈਂਟਸ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ: ਵੇਰੀਏਬਲ, ਫੰਕਸ਼ਨ, ਲਿਸਟ, ਟਪਲਸ, ਆਦਿ) ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਨਾਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

    ੳ. ਲਿਟਰਲਜ਼        ਅ. ਆਇਡੈਂਟੀਫਾਇਰਜ਼        ੲ. ਵੇਰੀਏਬਲਜ਼      ਸ. ਟੋਕਨਜ਼

    7. ਲਿਟਰਲਜ਼ ਸੋਰਸ ਕੋਡ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ _____ ਮੁੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

    ਓ. ਸਥਿਰ              ਅ. ਬੂਲੀਅਨ          ੲ. ਸਟਿੰਗ              ਸ. ਫਲੋਟ

    8. ਉਹ ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਰਨ ਟਾਈਮ ਦੌਰਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁੱਲ ਨੂੰ ਬਦਲ ਵੀ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

    ਓ. ਕਾਂਸਟੈਂਟ           ਅ. ਵੇਰੀਏਬਲ       ੲ. ਲਿਸਟ              ਸ. ਟੋਕਨਜ਼

    9. ਕੁਮੈਂਟ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਟੈਕਸਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੋਡ ਦੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।

    ਓ. ਐਗਜ਼ੀਕਿਉਸ਼ਨ               ਅ. ਕੰਪਾਈਲੇਸ਼ਨ    ੲ. ਵਿਆਖਿਆ      ਸ. ਉਪਰੋਕਤ ਬਾਰੇ

    10. ਅਸੀਂ _____ ਫੰਕਸ਼ਨ ਦੇ ਨਾਲ ਪਾਈਥਨ ਵਿੱਚ ਕਨਸੋਲ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਡਾਟਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

    ੳ. input()            ਅ. print()            ੲ. output()         ਸ. show()

    ਅ. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ:

    ਪ੍ਰਸ਼ਨ:1. ਤੁਸੀਂ ਪਾਈਥਨ (Python) ਬਾਰੇ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?

    ਉੱਤਰ: ਪਾਈਥਨ ਇੱਕ ਉੱਚ-ਸਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮਿੰਗ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਜੋ ਸਧਾਰਣ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨ ਹੈ। ਇਹ ਇੰਟਰਪ੍ਰੀਟਰ-ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਵਸਤੁ-ਉੱਤਰਦਾਇਤ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮਿੰਗ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਪਾਈਥਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਬਿਲਟ-ਇਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਵੈਬ ਡਿਵਲਪਮੈਂਟ, ਡੇਟਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨ ਲਰਨਿੰਗ ਜਿਵੇਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਵਿਆਪਕ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਸਧਾਰਣ ਸਿੰਟੈਕਸ ਇਸਨੂੰ ਨਵੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਆਦਰਸ਼ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।

    ਪ੍ਰਸ਼ਨ:2. IDE ਕੀ ਹੈ ?

    ਉੱਤਰ: IDE (Integrated Development Environment) ਇੱਕ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮਿੰਗ ਲਈ ਸਹੂਲਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੋੁਰਸ ਕੋਡ ਐਡੀਟਰ, ਕੰਪਾਈਲਰ/ਇੰਟਰਪ੍ਰੀਟਰ, ਡੀਬੱਗਰ, ਅਤੇ ਬਿਲਡ ਟੂਲਸ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। IDE ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੋਡ ਲਿਖਣ, ਟੈਸਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਡੀਬੱਗ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ IDE ਹਨ PyCharm, Eclipse ਅਤੇ Visual Studio।

    ਪ੍ਰਸ਼ਨ:3. ਤੁਸੀਂ ਪਾਈਥਨ ਸੈੱਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਕੀਵਰਡਜ਼ (Keywords) ਦੀ ਲਿਸਟ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਕੀਵਰਡਜ਼ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਲਿਖੋ।

    ਉੱਤਰ: ਪਾਈਥਨ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ keyword ਮੋਡੀਊਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਕੀਵਰਡਜ਼ ਦੀ ਲਿਸਟ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਸ ਲਈ, import keyword ਅਤੇ print(keyword.kwlist) ਕਮਾਂਡ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਈਥਨ ਦੇ ਕੀਵਰਡਜ਼ ਜਿਵੇਂ if, else, while, def, class, ਅਤੇ True ਹਨ, ਜੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਾਈਥਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਮਤਲਬ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।

    ਕੁਝ ਉਦਾਹਰਣਾਂ: If, else, while, for, def, class, try, return, import, True, False, None

    ਪ੍ਰਸ਼ਨ:4. ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਈਥਨ ਵਿੱਚ ਵੇਰੀਏਬਲਜ਼ (Variables) ਨੂੰ ਡਿਕਲੇਅਰ ਕਰੋਗੇ ? ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਿਓ।

    ਉੱਤਰ: ਪਾਈਥਨ ਵਿੱਚ, ਵੇਰੀਏਬਲਜ਼ ਨੂੰ ਡਿਕਲੇਅਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖਾਸ ਕੀਵਰਡ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਿਰਫ਼ ਤੁਸੀਂ ਵੇਰੀਏਬਲ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਮੁੱਲ ਨਾਲ ਅਸਾਈਨ ਕਰਦੇ ਹੋ।

    ਉਦਾਹਰਣਾਂ:

    x = 10           # Integer type variable

    name = "John"    # String type variable

    is_active = True # Boolean type variable

    height = 5.9     # Float type variable

    ਇਸ ਵਿੱਚ, x ਨੂੰ 10, name ਨੂੰ "John", is_active ਨੂੰ True, ਅਤੇ height ਨੂੰ 5.9 ਅਸਾਈਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਾਈਥਨ ਵਿੱਚ ਵੇਰੀਏਬਲਜ਼ ਨੂੰ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇ, ਉਥੇ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

    ਪ੍ਰਸ਼ਨ:5. ਪਾਈਥਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਜ਼ ਵਿਚ print() ਫੰਕਸ਼ਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਉਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?

    ਉੱਤਰ: ਪਾਈਥਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਜ਼ ਵਿੱਚ print() ਫੰਕਸ਼ਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਕਨਸੋਲ ਜਾਂ ਸਕਰੀਨ 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ User ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਨਪੁਟ ਜਾਂ ਗਣਨਾ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਦਿਖਾਉਣਾ ਹੈ।

    ਉਦਾਹਰਣ:

    name = "John"

    print("Hello, " + name)  

    # Output: Hello, John

    ਇਸ ਵਿੱਚ, print() ਫੰਕਸ਼ਨ "Hello, John" ਨੂੰ ਕਨਸੋਲ 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ, ਡਿਵੈਲਪਰ ਜਾਂ User ਕੋਡ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਨ।

    ੲ. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ:

    ਪ੍ਰਸ਼ਨ:1. ਟੋਕਨਜ਼ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ? ਪਾਈਥਨ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟੋਕਨਜ਼ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰੋ।

    ਉੱਤਰ: ਟੋਕਨਜ਼ (Tokens) ਪਾਈਥਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕੋਡ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ, ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪਾਈਥਨ ਦੇ ਕੋਡ ਨੂੰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਟੋਕਨ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਸਿੰਟੈਕਸ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

    ਪਾਈਥਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟੋਕਨਜ਼:

    1. ਕੀਵਰਡਜ਼ (Keywords): ਇਹ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ਜੋ ਪਾਈਥਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਮਤਲਬ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ if, else, while, def।
    2. ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰਜ਼ (Identifiers): ਇਹ ਕੋਡ ਵਿੱਚ ਵੇਰੀਏਬਲਜ਼, ਫੰਕਸ਼ਨ ਜਾਂ ਕਲਾਸਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ name, age, total_sum।
    3. ਲਿਟਰਲਜ਼ (Literals): ਇਹ ਉਹ ਮੁੱਲ ਹਨ ਜੋ ਕਾਂਸਟੈਂਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੋਡ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ 5 (ਇੰਟੀਜਰ), "Hello" (ਸਟ੍ਰਿੰਗ), True (ਬੂਲੀਅਨ)।
    4. ਆਪਰੇਟਰਜ਼ (Operators): ਇਹ ਟੋਕਨਜ਼ ਗਣਨਾ ਜਾਂ ਸੰਗਠਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ + (ਜੋੜ), - (ਘਟਾਉਣਾ), * (ਗੁਣਾ), / (ਭਾਗ)।
    5. Delimiters: ਇਹ ਟੋਕਨਜ਼ ਕੋਡ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ () (ਪੈਰੇਂਥੇਸਿਸ), [] (ਬ੍ਰੈਕਟ), {} (ਕੌਲਨ), , (ਕਾਮਾ), ; (ਸਮਾਟੀ)।
    6. ਕਮੈਂਟ (Comments): ਇਹ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਟੋਕਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਬਲਕਿ ਵਾਧੂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਾਈਥਨ ਵਿੱਚ # ਨਾਲ ਕਮੈਂਟ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

    ਇਹ ਟੋਕਨਜ਼ ਪਾਈਥਨ ਕੋਡ ਨੂੰ ਲਿਖਣ, ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਹਨ।

    ਪ੍ਰਸ਼ਨ:2. ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰਜ਼ (Identifers) ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ? ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨੇਮਿੰਗ (Naming) ਰੂਲਜ਼ ਲਿਖੋ।

    ਉੱਤਰ: ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰਜ਼ (Identifiers) ਉਹ ਨਾਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕੋਡ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਵਰਤਮਾਨ, ਫੰਕਸ਼ਨ, ਵੇਰੀਏਬਲ, ਕਲਾਸਾਂ, ਮੋਡਿਊਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਐਲੀਮੈਂਟਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪਾਈਥਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਟਾਈਪ ਦੇ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰਜ਼ ਪਾਈਥਨ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮਿੰਗ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵੇਰੀਏਬਲ ਨਾਮ, ਫੰਕਸ਼ਨ ਨਾਮ, ਕਲਾਸ ਨਾਮ ਆਦਿ।

    ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰਜ਼ ਦੇ ਨੇਮਿੰਗ ਰੂਲਜ਼ (Naming Rules):

    1. ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ:
      • ਕਿਸੇ ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਅੱਖਰ ਜਾਂ ਅੰਡਰਸਕੋਰ (_) ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
      • ਇਹ ਅੰਕ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ (ਉਦਾਹਰਣ: 123abc ਗਲਤ ਹੈ)।
    2. ਹਰ ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਖਰ, ਅੰਕ ਅਤੇ ਅੰਡਰਸਕੋਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ:
      • ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰ ਵਿੱਚ ਅੱਖਰ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ), ਅੰਕ ਅਤੇ ਅੰਡਰਸਕੋਰ (_) ਵਰਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
      • ਪਰ, ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰ ਵਿੱਚ ਕਿਛੇ ਖਾਸ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਜਿਵੇਂ @, #, $) ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ।
    3. ਪਾਈਥਨ ਵਿੱਚ ਕੀਵਰਡਜ਼ ਨੂੰ ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ:
      • ਜਿਵੇਂ if, else, while, return ਆਦਿ।
    4. ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰ ਵਿੱਚ ਕੇਸ-ਸੈਂਸੀਟਿਵਟੀ (Case Sensitivity):
      • ਪਾਈਥਨ ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰਜ਼ ਵਿੱਚ ਕੇਸ-ਸੈਂਸੀਟਿਵ ਹੈ, ਅਰਥਾਤ name ਅਤੇ Name ਵੱਖਰੇ ਹਨ।
    5. ਲੰਬਾਈ ਦੀ ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ ਹੈ:
      • ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲੰਬਾਈ ਦਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨੀ ਲਈ, ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆਤ ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

    ਉਦਾਹਰਣ:

    age = 25                              # Valid identifier

    first_name = "John"   # Valid identifier

    total_sum = 100       # Valid identifier

    123abc = 10           # Invalid identifier (starts with a number)

    if = 5                # Invalid identifier (reserved keyword)

    ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਇਰਜ਼ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕੋਡ ਵਧੀਆ, ਪੜ੍ਹਨਯੋਗ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨ ਬਣਦਾ ਹੈ।

    ਪ੍ਰਸ਼ਨ:3. ਲਿਟਰਲਜ਼ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ? ਪਾਈਥਨ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਿਟਰਲਜ਼ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਇਕ ਚਾਰਟ ਤਿਆਰ ਕਰੋ।

    ਉੱਤਰ: ਲਿਟਰਲਜ਼ (Literals) ਉਹ ਮੁੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਾਈਥਨ ਕੋਡ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਉਹ ਅਸਲ ਮੁੱਲ ਹਨ ਜੋ ਕਮਾਂਡ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਸੈੱਸ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੇਰੀਏਬਲ ਜਾਂ ਫੰਕਸ਼ਨ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਲਿਟਰਲਜ਼ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਉਹ ਸਥਿਰ ਮੁੱਲ ਜੋ ਕੋਡ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਸਿੱਧੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

    ਪਾਈਥਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਿਟਰਲਜ਼:

    ਲਿਟਰਲ ਟਾਈਪ

    ਉਦਾਹਰਣ

    ਵਿਵਰਣ

    ਇੰਟੀਜਰ ਲਿਟਰਲ (Integer Literal)

    10, -50, 0

    ਇਹ ਸਧਾਰਣ ਪੁਜੀਟਿਵ ਜਾਂ ਨੇਗੇਟਿਵ ਅੰਕ ਹਨ।

    ਫਲੋਟ ਲਿਟਰਲ (Float Literal)

    3.14, -0.001, 2.0

    ਇਹ ਅੰਕ ਦੇ ਨਾਲ ਦਸ਼ਮਲਵ ਨੰਬਰ ਹਨ।

    ਸਟ੍ਰਿੰਗ ਲਿਟਰਲ (String Literal)

    "Hello", 'Python'

    ਇਹ ਕੌਟੇਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲਿੱਖੇ ਗਏ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਵਾਕ ਹਨ।

    ਬੂਲੀਅਨ ਲਿਟਰਲ (Boolean Literal)

    True, False

    ਇਹ ਸਿਰਫ ਦੋ ਮੁੱਲ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, True ਜਾਂ False।

    ਨਲ ਲਿਟਰਲ (None Literal)

    None

    ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵੇਰੀਏਬਲ ਜਾਂ ਮੁੱਲ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

    ਉਦਾਹਰਣ:

    age = 25                  # Integer literal

    pi = 3.14                 # Float literal

    name = "John"             # String literal

    is_active = True          # Boolean literal

    data = None               # None literal

    ਇਹ ਲਿਟਰਲਜ਼ ਪਾਈਥਨ ਵਿੱਚ ਅਸਲ ਮੁੱਲ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੋਡ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

    ਪ੍ਰਸ਼ਨ:4. ਕਮੈਂਟਸ (Comments) ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਪਾਈਥਨ ਵਿਚ ਕਮੈਂਟਸ ਲਿਖਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕੇ ਲਿਖੋ।

    ਉੱਤਰ: ਕਮੈਂਟਸ (Comments) ਉਹ ਟੈਕਸਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਕੋਡ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕ ਦੀ ਸਮਝ ਵਧਾਉਣ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਮੈਂਟਸ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਦੇ ਐਕਸਿਕਿਊਸ਼ਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਕੋਡ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਾਈਥਨ ਵਿੱਚ ਕਮੈਂਟਸ ਲਿਖਣ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਕੋਡ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਡੌਕਯੂਮੇਟੇਸ਼ਨ ਆਸਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

    ਪਾਈਥਨ ਵਿੱਚ ਕਮੈਂਟਸ ਲਿਖਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ:

    1. ਇਕੱਲਾ ਕਮੈਂਟ (Single-line comment):
      ਪਾਈਥਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਲਾ ਕਮੈਂਟ ਲਿਖਣ ਲਈ # ਸਿੰਬਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸਾਰਾ ਟੈਕਸਟ ਕਮੈਂਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਦੁਆਰਾ ਅਣਡਰਸਟੂਡ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

    ਉਦਾਹਰਣ:

    # ਇਹ ਇੱਕ ਇਕੱਲਾ ਕਮੈਂਟ ਹੈ

    age = 25  # ਇਸ ਸਤਰ 'ਤੇ ਵੀ ਕਮੈਂਟ ਹੈ

    2.        ਬਹੁ-ਸਤਰ ਕਮੈਂਟ (Multi-line comment):
    ਬਹੁ-ਸਤਰ ਕਮੈਂਟ ਲਿਖਣ ਲਈ ''' ਜਾਂ """ ਦੇ ਨਾਲ ਟੈਕਸਟ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੱਧਾ ਕੋਡ ਨੂੰ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਬਲਕਿ ਕਈ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕਮੈਂਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

    ਉਦਾਹਰਣ:

    '''

    ਇਹ ਇੱਕ ਬਹੁ-ਸਤਰ ਕਮੈਂਟ ਹੈ

    ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਕਈ ਸਤਰਾਂ ਵਿਚ

    ਵਧੇਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

    '''

    ਜਾਂ

    """

    ਇਹ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਹੁ-ਸਤਰ ਕਮੈਂਟ ਹੈ

    ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

    """

    ਕਮੈਂਟਸ ਦੇ ਲਾਭ:

    • ਕਮੈਂਟਸ ਕੋਡ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।
    • ਇਹ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਦੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਡੌਕਯੂਮੇਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦਗਾਰ ਹਨ।
    • ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੋਡ ਨੂੰ ਅਣਡਰਸਟੂਡ ਕਰਨ ਜਾਂ ਡਿਬੱਗ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।